İşçinin Hakları Nelerdir?

İşçi hakları nelerdir? İşçi, bir işveren tarafından belirli bir süre karşılığı ücret verilerek çalıştırılan gerçek kişilerdir. İşçiler, belirli bir meslek alanında uzman veya uzmanlık gerektirmeyen alanlarda da çalışabilirler. İş Kanununda iş sözleşmesine bağlı çalışan kişiler olarak tanımlanan işçilerin yine aynı kanunda düzenlenen belli hakları mevcuttur. Bu haklar ücret alma hakkı, eşit muamele hakkı, ara dinlenme hakkı vb.dir. İşçi hakları geniş kapsamlı bir konudur, bu nedenle hepsini tek tek saymak mümkün olmasa da bu yazımızda sizlere İş Hukuku’nda önem arz eden bazı temel işçi hakları üzerinde durulacaktır.

İşçinin Ücret Alma Hakkı

İşçinin haklarından en temel olanı takdir edilir ki ücret hakkıdır. İşçinin, işveren ile yapmış olduğu sözleşme karşılığı yapılan işin ücretini talep etme hakkı bulunmaktadır. İşveren, işçinin yapmış olduğu iş karşılığı hak edilen ücreti tam ve zamanında ödemek zorundadır. 

İş Kanununda işçinin ücretinin tam ve zamanında ödenmemesi durumunda işçinin iş görme borcundan kaçınabileceği ifade edilmektedir. Ayrıca işçinin ücretinin tam ve zamanında ödenmemesi hallerinde işçi tarafından iş akdi haklı nedenle feshedilebilecektir. Bu tip bir durumla karşılaşılması durumunda alanında uzman bir avukattan destek alınması önem arz etmektedir.

İşçinin Ara Dinlenme Hakkı

İşçinin haklarından bir diğer ise ara dinlenme hakkıdır. İşçinin günlük çalışması kapsamında; çay, yemek, sigara vb. gibi ihtiyaçları olabilir. Kanun koyucu tarafından bu gibi ihtiyaçlar gözetilerek işçinin çalıştığı saatlere göre farklı ara dinlenme süreleri belirlenmiştir. Buna göre;

• Günlük dört saat veya daha az süreli çalışmalarda on beş dakika,
• Günlük dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar olan işlerde yarım saat
• Günlük yedi buçuk saatten fazla işlerde bir saat ara dinlenme yapılması gerekmektedir. 

Kanun tarafından kararlaştırılan sürelerin aksine taraflar arasındaki anlaşmaya göre daha fazla ara dinlenme süresine karar verilebilir. Ancak ara dinlenme süresi ister kanundaki isterse de taraflar arasında kararlaştırılan süreler olsun çalışma süresinden sayılmaz.

Ayrıca kanunda günlük en çok 11 saat çalışma yapılabileceği ifade edilmiş olup günlük yedi buçuk saatten fazla çalışma yapılan işyerlerinde verilecek 1 saatlik ara dinlenme süresinin en çok 11 saate kadar yapılan günlük çalışmalar için kabul edilmesi gerekmektedir. Buna göre günlük 11 saati aşan çalışmanın yapılması halinde en az bir buçuk saat ara dinlenme yapılması gerekmektedir. (Yargıtay 9. Hukuk Dairesi 2022/4623E. 2022/5403K. ve 27.04.2022 tarihli kararı)

İşçinin Fazla Mesai Yapması Halinde Ücretini Talep Etme Hakkı

Fazla mesai ücreti, haftalık çalışma saatinin üzerinde kalan her saat için işçiye ödenecek tutarı ifade etmektedir. İşçinin hakları arasında, çalışma kıdeminden sonra en çok önem arz eden işçilik alacağını oluşturur. Her işçi haftalık olarak belli saatlerde çalışma yapmaktadır. İşte yapılan bu çalışmaların yanında haftalık 45 saati aşan çalışmalar İş Kanunu kapsamında fazla mesai (çalışma) olarak adlandırılmaktadır. Haftalık 45 saat hesaplanırken işçi tarafından kullanılan ara dinlenmeler hesaplamanın dışında tutulur. Haftanın 6 günü ve günde 9 saat çalışan bir işçinin günlük çay ve yemek dinlenmesi toplam 1 saat olduğunu düşündüğümüzde;

“(Çalışılan Gün x Günlük Çalışma Saati) – Haftalık Ara Dinlenme Süresi Toplamı= 48 saat haftalık çalışma süresi olup bunun 3 saati fazla mesai olarak adlandırılacaktır.”

İşçinin haftalık 45 saati aşan çalışmalarında zamlı ücret söz konusu olmaktadır. Zamlı ücret işçinin bir saatlik çalışmasının karşılığı olan ücretin 1.5 katıdır. Örneğin bir işçinin almış olduğu ücretin saatlik karşılığı 60 TL ise haftalık 45 saati geçen her fazla çalışma saati için 90 TL ücret ödenmesi ve ödenen ücretin maaş bordrosuna yansıtılması gerekmektedir. İşçinin yapmış olduğu fazla mesai karşılığı zamlı ücret talep etme hakkı bulunduğu gibi bunun yanında yapmış olduğu her fazla mesai karşılığında bir saat otuz dakika serbest zaman kullanma hakkına sahiptir. 

İş Kanunu aksine işçi ile işveren arasında yapılan sözleşmeye göre işçinin haftalık 45 saatten daha az çalışacağı kararlaştırılabilir. Bu tarz sözleşmelerin varlığı halinde işçinin 45 saate kadar yapmış olduğu fazla mesai karşılığı saatlik ücretinin 1.25 katını talep edebilecektir. Şayet işçi tarafından yapılan fazla mesai serbest zaman olarak kullanılmak istenirse yapmış olduğu her fazla çalışma karşılığı 1 saat 15 dakika serbest zaman olarak kullanabilecektir. Yine işçinin yapmış olduğu fazla mesai karşılığı ücretlerinin eksik veya hiç ödenmemesi halinde işçi tarafından iş akdini haklı nedenle fesih hakkı söz konusu olacaktır. İşçilik alacakları her ne kadar kanunda açık bir şekilde düzenlenmiş olsa da işçi alacaklarının talebi hallerinde sorunlar yaşanabilmektedir. Bu gibi durumlarda alanında uzman bir Ankara iş avukatından destek alınmasında yarar olacaktır.

İşçinin Haftalık Tatili

Hafta tatili, işçilerin dinlenme ve aileleriyle vakit geçirme hakkını güvence altına alır. Türkiye’de işçiler için hafta tatili genellikle Cumartesi ve Pazar günlerini kapsar. Ancak işyerinin faaliyet gösterdiği sektöre ve işverenin organizasyonuna bağlı olarak hafta tatili günleri değişebilir. İş Kanunu, işverenin bu konudaki sorumluluklarını ve işçilerin hafta tatili ücretine ilişkin haklarını detaylı bir şekilde düzenlemektedir. Buna göre işveren, işçiye yedi günlük  zaman diliminde en az kesintisiz 24 saat hafta tatili vermek zorundadır.

İşçi, hafta tatilinde çalışmasa dahi hak edilen ücretini alabilmektedir. Ancak çalışması durumunda fazla mesai de hesaba katılarak günlük çalışma ücretinin 1.5 katı ücret ödenmesi gerekmektedir. Örnek vermek gerekirse bir işçinin günlük ücreti 200 TL ise bu işçi hafta tatilinde çalışmasa dahi bu ücreti almaktadır. Ancak çalıştığı durumda 1.5 katı yani 300 TL ek ücret ödenmesi gerekmektedir. Şayet işçinin hafta tatilinde çalıştırılması karşılığında ücretin eksik veya hiç ödenmemesi halinde işçi tarafından iş akdi haklı nedenle feshedilebilir. 

İşçinin Genel Tatil Günlerinde (UBGT) Çalışmama Hakkı

İş Kanunu kapsamında işçinin haklarından birisi de genel tatil günlerinde çalışmama hakkıdır. Genel tatil günleri, işçilerin dinlenmelerini sağlarken aynı zamanda maddi anlamda da destek sunar. İşçinin bu günlerde çalıştırılabilmesi için işçinin onayı veya iş sözleşmesinde bu durumun kararlaştırılmış olması gerekir.

İşçinin genel tatil günlerinde çalışmamış olması halinde işveren tarafından işçiye, hak edilen günlük ücreti ödenir. Ancak işçinin çalıştığı süre farketmeksizin genel tatil gününde 1 saat dahi çalışması halinde hak edilen günlük ücrete ek bir günlük ücret daha verilir. İşçinin izni olmaksızın çalıştırılması veya genel tatil günlerinde çalışması karşılığı eksik veya hiç ek ücret alamaması durumunda işçi tarafından iş akdi haklı nedenle feshedilebilir. İşçinin haklı fesih hallerinde uzman bir Ankara avukattan destek alınması yaşanması muhtemel hak kayıplarının engellenmesi açısından önem taşımaktadır.

İşçinin Yıllık Ücretli İzin Kullanma Hakkı

Yıllık ücretli izin hakkı, kanun tarafından düzenlenmiş ve iş yerinde en az bir yıl çalışılmış olması halinde kullanılabilen işçinin haklarından bir diğeridir. İşçinin hizmet süresine göre hak edilen yıllık ücretli izin hakkı süreleri farklılık göstermektedir. Buna göre;

• Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dahil) olanlara on dört günden,
• Beş yıldan fazla on beş yıldan az olanlara yirmi günden,
• On beş yıl (dahil) ve daha fazla olanlara yirmi altı günden,

az olmamak kaydı ile işçinin yıllık ücretli izin hakkı mevcuttur. Bu süreler taraflar arasındaki anlaşma veya toplu iş sözleşmeleri ile artırılabilir. Ayrıca yasa koyucu tarafından belli yaş gruplarına farklı yıllık ücretli izin süreleri öngörmüştür. Buna göre 18 yaşından küçükler ve 50 yaşından büyüklere yirmi günden az yıllık ücretli izin hakkı verilemez. 

Yıllık ücretli izin süresinin kullanılmasında aslolan izin süresinin bölünmemesidir. Ancak karşılıklı anlaşma ile bu süreler bölünerek kullanılabilir. Yıllık ücretli iznin kullanılmaması halinde bu süreler birikmektedir. Örneğin 3. yılının içinde çalışmakta olan işçinin hiç yıllık ücretli izin kullanmadığı durumda bakiye 28 günlük yıllık ücretli izin hakkı vardır. Şayet aynı işçi 3. yılının içinde iş akdini feshederse veya işveren tarafından işten çıkarılırsa kullandırılmayan 28 günlük yıllık ücretli izninin karşılığı olan ücreti işverenden talep edebilecektir.

Askere Giden İşçinin Hakları

Türkiye’de askerlik hizmeti, erkek vatandaşlar için zorunlu bir görevdir ve işçilerin çalışma hayatını etkileyen önemli bir konudur. İş Kanunu, askere giden işçilerin haklarını korurken işverenlere de belli başlı yükümlülükler yüklemiştir. Askere giden işçinin haklarından en önemlisi, iş akdini haklı nedenle feshetme hakkıdır. İşçi tarafından askere gidecek olması ispat edilirse iş akdi haklı nedenle feshedilecek olup işçi kıdem tazminatına hak kazanacaktır. 

Bunun yanında askerlik çağı gelmiş işçiye İş Kanunu kapsamında belli güvenceler verilmektedir. Bunların başında işçinin askerlik dönemi boyunca ücretsiz izne ayrılması ve askerlik görevi bittiğinde başvuru halinde işverence yine aynı iş yerinde ve görevde işe başlatma yükümlülüğüdür.

Doğum İzni ve Kadın İşçinin Hakları

İş Hukukunda eşit davranma ilkesi esas olsa da kanun kapsamında ve hayatın olağan durumunda kadın işçilere karşı bazı ek haklar tanınmıştır. Kadın işçinin haklarından en önemlisi ise doğum izni hakkıdır.

Doğum izninin süresi, genellikle doğumdan önce ve sonrasındaki belirli bir zaman dilimi için verilmektedir. Türkiye’de doğum izni süresi, doğum öncesinde 8 hafta ve doğum sonrasında 8 hafta olmak üzere toplamda 16 haftadır. Ancak doğumdan önce veya sonra meydana gelen hastalık durumları halinde bu süre uzatılabilir. Ayrıca çoğul gebelik halinde doğum öncesi kullanılacak süreye iki hafta  daha eklenir. İsteği halinde kadın işçiye bu süreler tamamlanmasından sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilebilmektedir. Kanun metninden de anlaşılacağı üzere talep halinde bu iznin işverence verilmesi zorunludur. Ancak doğum öncesi ve sonrası kullanılan izinler kıdemden sayılırken; kadın işçinin talebi ile verilen ücretsiz izin kıdemden sayılmayacaktır. Yargıtaya göre işverence talep üzerine ücretsiz doğum izninin verilmemesi halinde işçi tarafından iş akdi haklı nedenle feshedilebilir.

Ayrıca İş Kanunu’na göre sağlık durumu elverişli olan kadın işçiler, doktor onayıyla doğumdan önceki üç haftaya kadar işlerine devam edebilirler. Bu durumda, kadın işçilere doğum sonrası bakım için gerekli olan izin süresini istemeleri halinde toplamda on üç haftaya kadar uzatma imkanı tanınmaktadır. Bu istisna da kadın işçinin hakları arasında yer almaktadır.

Yine kanunda doğum yapmış kadınlar için düzenlenen diğer hak ise süt iznidir. Buna göre bir yaşından küçük çocuklarını emzirmesi için kadın işlere günde toplam bir buçuk saat süt izni verilmek zorundadır. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını kadın işçi belirler. Ayrıca bu süre günlük çalışma süresinden sayılmaktadır. Özetle kadın işçinin hakları, zorunlu olarak pozitif ayrımcılık kapsamında düzenleme altına alınmıştır. Bu istisnai haklar haricinde kalan haklar ise işçinin hakları ile aynı şekilde düzenlenmiştir.

İşçinin İşsizlik Maaşı Talep Etme Hakkı

İşsizlik ödeneği, diğer bir tabirle işsizlik maaşı, işsizlik sigortası kapsamında işsiz kalan çalışanlara ödenen nakdi bir yardımdır. İşsizlik ödeneği, işçinin son aldığı ücretin bir kısmı olarak belirlenir ve belirli bir süre için ödenir. Kanun tarafından bu ödeneğin alınabilmesi için bazı şartlar konulmuştur. Bu şartlar:

• Kendi istek ve kusuru dışında işsiz kalmak,
• Hizmet akdinin sona ermesinden önceki son 120 gün hizmet akdine tabi olmak,
• Hizmet akdinin feshinden önceki son üç yıl içinde en az 600 gün süre ile işsizlik sigortası primi ödemiş olmak,
• Hizmet akdinin feshinden sonraki 30 gün içinde en yakın İŞKUR birimine şahsen ya da elektronik ortamda başvurmak şeklindedir.

İşsizlik maaşı ve işsizlik sigortası, işçilerin işlerini kaybetmeleri durumunda maddi destek sağlamayı amaçlayan önemli sosyal güvenlik önlemi olarak kabul edilmektedir. Bu açıdan belki de işçinin hakları arasında önemli bir yer tutmaktadır. Türkiye’de bu konu, İşsizlik Sigortası Kanunu çerçevesinde düzenlenmiştir ve işçilere geçici bir gelir güvencesi sunmaktadır.

Sonuç

Bu yazımızda işçinin haklarına genel hatlarıyla değinerek gerek aktif çalışan gerekse işten çıkarılan işçinin haklarına genel hatlarıyla değinmiş olduk. İş Kanunu ve yargı kararları çerçevesinde ele aldığımız yazımızda, çalışanların en çok karşılaştığı ve üzerinde durulmadığı takdirde ciddi hak kayıplarının oluştuğu durumlar yönünden farkındalık oluşturma hedeflenmiştir. Her ne kadar yazımız içerisinde ele alınan konular işçileri bilgilendirmeyi amaçlamış olsa da işçi-işveren uyuşmazlıklarında alanında uzman bir iş avukatından destek alınması şiddetle tavsiye edilmektedir. Aksi halde geri dönüşü mümkün olmayan hak kayıplarının yaşanması kaçınılmaz olacaktır.